امير ساعدي داريان*
در ساعت 21 و 48 دقيقه روز يکشنبه 21 آبان در 5 کيلومتري ازگله واقع در غرب استان کرمانشاه در ناحيه مرزي ايران و عراق زلزله‌اي با بزرگي 3/7 در مقياس ريشتر با کانوني در عمق 10 کيلومتري زمين به وقوع پيوست که اثر آن در شهرهاي غربي و اکثر شهرهاي مرکزي ايران احساس شد.
در خصوص محل دقيق وقوع اين زلزله تاکنون گزارش‌هاي ضدونقيضي ارائه شده است و برخي کانون آن را در جنوب حلبچه دانسته‌اند اما آنچه مسلم است مرکز آن روي نوار مرزي ايران و عراق و در خط واصل حلبچه و سر پل ذهاب قرار دارد.
خاستگاه بيشتر زلزله‌هاي ايران ناشي از جنبش گسل‌ها است، بنابراين شناسايي محل گسل‌ها حائز اهميت است. هنوز گسلي که سبب وقوع اين زمين‌لرزه گرديده شناسايي نشده ولي بيشترين نگاه به‌سوي گسل‌هاي پهنه گسله سر پل ذهاب معطوف است. در حدود 1100 سال پيش زلزله‌اي تاريخي در اين منطقه رخ داده بود که ممکن است زلزله فعلي بازگشت آن بوده است.
سابقه تاريخي وقوع زلزله در زاگرس گوياي آن است كه منطقه كرمانشاه از زمان‌هاي قديم در معرض زمين‌لرزه‌هاي شديد قرار داشته و در طول تاريخ بارها شاهد خرابي‌هاي فراواني بوده است، رخداد زلزله‌هاي سال 1283 هجري شمسي شهر دورود با بزرگي 4/7 ريشتر، 1336 فارسينج (نزديك سنقر) با 7 ريشتر و سال 1337 نهاوند با 6/6 ريشتر در سده بيستم نشانه‌اي از ناآرام بودن منطقه از ديدگاه لرزه زمين است.
اثر زلزله کرمانشاه بر ديگر نقاط
در خصوص بررسي اثرات اين زمين‌لرزه بر رفتار گسل‌هاي ايران يک سؤال مهم مطرح مي‌شود و آن اين است که يا مي‌توان اين زلزله را مقدمه‌اي براي زلزله‌هاي ديگر و به‌خصوص زلزله بزرگ تهران دانست؟
در پاسخ به اين سؤال بايد خاطرنشان کرد که اصولاً تنها درصورتي‌که گسل‌ها در دو منطقه با يکديگر تلاقي داشته باشند مي‌توانند بر فعاليت هم اثر بگذارند. با توجه به اينکه با احتمال بيش از 70 درصد به‌طور متوسط هر 158 سال زلزله‌اي ويرانگر در تهران رخ مي‌دهد و آخرين زلزله مهيب اين منطقه 187 سال پيش به وقوع پيوسته است، همين حالا نيز لرزش ويرانگر تهران 29 سال به تأخير افتاده است.
چنين تأخيري براي شهر تبريز 237 سال تخمين زده شده است؛ بنابراين شهرهايي مثل تهران و تبريز به‌خودي‌خود مستعد وقوع زلزله هستند ولي اينکه آيا وقوع زلزله کرمانشاه مي‌تواند سبب آغاز جنبش گسل‌هاي فعال اين شهرها شود تقريباً قابل‌پذيرش نيست. احتمال تحريک گسل‌ها با نزديک شدن به کانون اين زلزله و همچنين ارتباط يافتن با گسل فعال اين ناحيه تشديد مي‌شود. حدود 150 ميليون نفر در ايران و عراق اين زلزله را احساس کردند اما با توضيحات ارائه شده رخداد آن به تحريک گسل‌هاي دور از کانون ارتباطي ندارد و هر احتمالي که قبلاً براي اين گسل‌ها در نظر گرفته شده بود به قوت خود باقي است.
*عضو هيات علمي دانشگاه شهيد بهشتي